Timor, Illa ida ne’e, Rai ida ne’e maka uniku riku soin ida ne’ebé ita nia bei ala sira rai hela ba ita.

Tanba ne’e ita presiza kuidadu. Ha’u nia moris mak servisu iha tasi laran.

Loron-loron sempre iha tasi. Ha’u nia kaben mane servisu nudar peskadór, luku, luku budu tasi, banabi, tiru ikan, luku lampra, tau rede, ha’u nia katuas oan servisu ba ida ne’e.

Ita nia inan halo buat hotu-hotu ba ita, maibé ita fila la hadomi fali ita nia inan natureza, tanba ne’e hanesan hafanu ida mai ita.

Timor-Leste hanesan illa furak no úniku ne’ebé nakonu ho riku soin tasi nian ne’ebé mak lokaliza entre Australia no Indonesia. Nudar illa ki’ik ami sempre iha relasaun besik ho tasi ne’ebé mak hale’u ami. Ne’e sempre fó han no apoiu ami no agora hamutuk iha dalan tradisionál nian no dalan foun, ami hare oinsá nia sei bele kontinua fó han ami. Ami deskobre Timor-Leste hanesan fatin úniku iha mundu. Konservasaun Internasionál no NOAA nian foin lalais deklara katak illa Atauru hanesan fatin ne’ebé nakonu ho riku soin tasi nian iha planeta ne’e. Iha tinan ne’e migrasaun ba ikan baleia azúl ajuda ba tau ami iha mapa nudar fatin ba eko-turizmu. Ne’e fornese oportunidade, maibé balansu ba iha oseanu mak frajil no iha ameasa nia laran.

Hau nia naran Ricardo, ha’u husi Movimentu Tasi Moos.

Tanba ne’e ami harii grupu ne’e hodi hare ba ambiente tasi nian.

Lisu iha tasi nian, tanba ne’e ohin loron ami luta ba ida ne’e.

Ita hatene katak impaktu lisu ohin loron ne’e bo’ot tebes iha mundu liu-liu mós iha Timor.

Ladún iha koñesimentu ba lisu, liu-liu plástiku tanba bele fó impaktu ba saúde,

No mós oinsá ida ne’e afeta mós ba riku soin tasi nia.

Ami iha para hodi eduka malu, hanorin malu, liu husi asaun ne’ebé mak ami halo

Tanba ne’e ami ohin loron iha tasi tolu.

Tanba tasi tolu fatin ida ne’ebé úniku tebes iha Timor.

Poténsia bo’ot ba turizmu, maibé ho prezensa komunidade ho konxiénsia ne’ebé menus, ohin loron tasi tolu nakonu ho lixu.

Maibé plástiku no fo’er laloos de’it problema ba povu iha Dili no Tasi-tolu. Iha Illa Atauro, komunidade iha area tasi ibun sira nia moris iha risku bainhira plástiku nakonu iha tasi.

Hakiak budu tasi mak hanesan rekursu importante ida ba rendimentu iha ne’e, no dala ruma rede sempre nakonu ho botir no sandálias ne’ebé mai husi tasi.

Ha’u nia naran Nor Soares.

Ha’u ba hamoos budu.

Depois, bainhira hotu, ha’u fila fali.

Ha’u lori budu balu hodi mai han no habai hodi maran.

Bainhira maran, ami sei rai no bainhira malae sira mai atu tetu para atu hetan osan Loron ba loron ha’u tenke ba iha tasi.

Neka de Conceicao Soares moris iha Atauro durante nia moris tomak. Nia hare ona oinsá relasaun ho tasi iha ona mudansa durante tinan ida nia laran … no espesiálmente bainhira plástiku komesa to ona mai.

Husik ha’u konta uitoan konaba ami nia moris.

Uluk ami moris husi tas.

Liu-liu iha luku.

Sai hanesan peskadór.

Maibé agora, ami nia moris depende ba budu tasi.

Bainhira ha’u ko’alia konaba budu tasi.

Uluk, ami kesi budu tasi ba tau iha tasi..

Ami bai-bain hamoos semana ida dala ida.

Maibé agora lahanesan.

Ami tau budu tasi… no loron ida hamoos dala ida. Plástiku, aqua, xinelus, husi illa viziñu sira hanesan Liran, Indonesia

No mós husi Dili, nasaun ami nia Timor-Leste. Hotu-hotu mai iha ne’e.

Loron-loron sira ba tau budu tasi no loron-loron sira presiza ba hamoos.

Lahanesan uluk, fo’er mai barak agora.

Luku no tasi nia furak sempre atrai visitor husi mundu tomak no indústria foun ba homestay lokál komesa atende ona ema sira ne’e.

Ami komesa halo homestay (uma ba hela) iha Janeiru 2017, no agora atu tama ba tinan ida.

Turista gosta mai hela iha ne’e, tanba ami nia fatin di’ak, mezmu simples, no hatudu kultura Atauro nian.

Uma ne’ebé halo ho uma duut, uma nuu tahan.

Turista sira gosta ida ne’e, tanba uma hanesan ne’e iha sira nian rain laiha. Mais kuandu ami servisu hanesan luku, agríkola, ne’e hanesan natoon de’it ba ami hodi han loron-loron nian.

Maibé bainhira ami halo homestay, ne’e ajuda tebes ami.

Ho rendimentu ne’ebé ha’u hetan husi homestay, hodi tau matan ba ha’u nia oan.

Ha’u nia alin nia oan sira, no haruka sira ba eskola hodi hetan di’ak iha sira nia future. Turista hatete ba ami katak, sira gosta illa Atauro.

Maibé fo’er, bainhira nakonu ho fo’er sira ladún gosta.

Povu Atauro presiza tau matan ba sira nia ambiente, no hadomi sira nia rain.

Hanesan moos plástiku no fo’er, iha moos pratika ameasadu seluk ba sira ne’ebé moris iha area tasi Timor-Leste nian.

Iha parte foho Laclubar nian, métodu agríkola tradisionál sai hanesan impaktu bo’ot ba komunidade sira ne’ebé hela besik iha tasi ibun.

Ha’u nia naran Rufina Soares. Nudar agrikultór no servisu iha ne’e besik tinan sanulu ona.

Ami kuda batar, ai-farina, fore rai, tuni.

Ami nia moris iha ne’e depende de’it ba agríkola hodi ajuda lori oan sira ba eskola Ha’u nia naran Vicente Duarte, ha’u servisu iha NGO Raebia durante tinan rua nia laran iha parte Laclubar area Orlalan.

Durante tinan rua nia laran, ami observa katak, komunidade iha ne’e uza sistema sunu.

Bainhira kuandu udan tun mai, lori hotu rai bokur sira ne’e, lori tun ba to iha mota Cribas.

Depois de ida ne’e sai liu ba iha mota no tuun tama liu ba tasi Manatutu nia. Bainhira fo’er sira tun mai, halo ikan sira halai no ami lakon ami nia vida moris.

Ha’u nia naran Francisco da Costa, moris iha Manatutu, suku Obratu, aldeia Sau vila.

Ha’u nia moris loron-loron iha de’it tasi.

Bainhira ami hetan ikan, ami lori ba fa’an iha estrada, hodi selu ba ami nia oan nia eskola.

Ami iha difikuldade tebes bainhira laiha ikan.

Iha tempu udan, bee lori fo’er sira hanesan ai tukan sira ne’e, no bainhira fo’er nakonu bele fó impaktu ba ami.

Bainhira laloran sa’e, ikan sei la mai.

Uluk plástiku ladún barak, maibé agora plástiku barak loos iha tasi.

Bazeia ba saida mak ha’u hare, ha’u hanoin konaba ha’u nia oan sira.

Ne’e bele fó impaktu ba ami nia oan nia future.

Iha tasi ibun dolok oan, parte Kristu Rei kotuk, Movimentu Tasi Moos, hamutuk ho ONG lokál no grupu juventude sira sai iha sábadu dadeer san sedu.

Sira iha ne’e ba hamoos tasi ibun husi plástiku no fo’er seluk tan.

Ema barak ne’ebé mai vizita iha ne’e la iha konxiénsia.

Bainhira sira remata, sira soe fo’er sira, plástiku lata, papél.

Sira soe arbiru de’it, sira la tau iha sira nia fatin loloos.

Sei ita la halo buat ruma konaba ida ne’e.

Saida mak ha’u nia hanoin katak, fatin ida ne’e sei nakonu ho fo’er, ne’ebé.

Laloos de’it problema iha ne’e.

Maibé mós bele afeta ba ikan sira ne’ebé moris iha tasi nomos ita.

Ba ita ema sei kona moras oi-oin.

Ita presiza rezolve problema ida ne’e komesa agora.

Komesa hatoman aan ba soe fo’er iha nia fatin.

No hatoman aan hodi hamoos ita nia fatin.

Kiki, Ricardo, Neka, Merry, no Francisco sira hotu iha razaun hodi bele hanoin katak númeru plástiku sira hare hale’u ona area tasi ibun Timor-Leste nian.

Iha mundu tomak Botir plástiku millaun ida iha mundu sosa kada minutu.

Kuaze sira hotu sempre soe de’it. Espesiálmente iha ne’e, iha Timor-Leste Plástiku millaun tonelada ualu mai para hotu iha ami nia tasi kada tinan.

Sei ita kontinua hanesan ita agora, iha tinan 2050, sei iha plástiku barak liu, kada kilo, iha tasi duke ikan.

Bainhira ha’u hare ema soe fo’er iha tasi.

Ha’u sei informa ba sira, labele soe fo’er ba iha tasi.

Hadomi ita nia tasi….hadomi ita nia ambiente.